1.Vùng quê cách mạng và di tích lịch sử anh hùng

Ngày 18-11-2015, Bộ VHTTDL đã có quyết định số 4007/QĐ-BVHTTDL quyết định xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia địa điểm cây đa và đền La Tiến tại xã Nguyên Hoà, huyện Phù Cừ, tỉnh Hưng Yên. Tin vui đem đến biết bao tự hào cho người dân sở tại cũng như toàn thể nhân dân trong tỉnh và vùng sông Luộc, sông Hồng vùng đồng bằng châu thổ Bắc Bộ nói rộng ra. Đảng và Nhà nước ghi ơn, công nhận di tích cũng đồng thời với việc ghi nhận lịch sử vẻ vang gắn với sự hy sinh của các anh hùng liệt sĩ gồm có đảng viên, chiến sĩ và nhân dân tại đây với con số lên tới 1145 người, trong đó có 121 cán bộ và nhân dân là người con yêu dấu của xã Nguyên Hòa. Sự công nhận danh hiệu này cũng đồng thời là chứng tích ghi dấu tội ác vô cùng tàn bạo, dã man của thực dân Pháp xâm lược trong thời gian chiếm đóng tại đây (từ năm 1949 -1953).

Nằm ở địa bàn giáp ranh, bên bờ sông Luộc, La Tiến là một thôn nhỏ của xã Nguyên Hòa ngày nay có vị trí địa chiến lược rất đặc biệt, thuận tiện đường thủy, đường bộ, nằm ở phía Nam tỉnh Hưng Yên, phía Bắc tỉnh Thái Bình và phía Tây tỉnh Hải Dương. Bởi vị trí này dễ dàng vận chuyển, tiếp nhận lương thực thực phẩm, đạn dược vũ khí từ đây đi Hà Nội và các nơi nên trong số 72 bốt chiếm đóng của thực dân Pháp trên địa bàn tỉnh Hưng Yên, địa điểm bốt La Tiến được coi là quan trọng nhất, do sĩ quan người Pháp trực tiếp làm cai bốt chỉ huy. Bốt La Tiến được xây công phu, vững chắc trên bao xương máu của người dân Hưng Yên và các vùng lân cận. Địa điểm bốt La Tiến là nơi được coi là nơi khét tiếng “tầm thanh, trừ cán, diệt cộng”, là  “lò cắt tiết, cối xay người”.v.v… đã bị bộ đội chủ lực phối hợp với quân dân huyện Phù Cừ tiêu diệt hoàn toàn, giải phóng quê hương vào tháng 01 năm 1954.

Thời gian qua đi, nhưng nỗi đau còn đó, nhân dân đồng lòng mong ngóng và thời điểm đúng dịp 27 tháng 7 năm 2010, đền tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ được khánh thành dưới tán cây đa cổ thụ xum xuê tỏa bóng. Đền La Tiến nhìn về hướng Đông Nam, dựng theo lối kiến trúc truyền thống, kết cấu kiểu chữ Đinh gồm 3 gian tiền tế và một gian hậu cung. Tại đây bài trí nhiều đồ thờ tự có giá trị. Trong khuôn viên đền có những đôi câu đối do giáo sư Vũ Khiêu viết tặng.

Đền liệt sỹ người hiền đến viếng/Cửa anh hùng khách quý dâng hương.

Nước sông Luộc sục sôi dòng huyết hận/ Trời Phù Cừ cao vút khí anh linh.

Đạo làm người rực sáng ngàn thu/ Gương tuổi trẻ soi dài muôn dặm.

Cây đa cổ thụ cạnh đền cao chừng 30 mét, tán xòe rộng gốc cây 8 người ôm không xuể quanh năm xum xuê tỏa bóng xuống ngôi đền và khoảng sân bên cạnh đài bia tưởng niệm ghi dấu tích về tội ác dã man của giặc Pháp, vừa nhớ về những tấm gương hy sinh anh dũng để bảo vệ quê hương.

Về thăm quê hương La Tiến anh hùng và thắp hương tri ân tại đền La Tiến, ngậm ngùi bên bia căm thù khiến ai ai cũng bùi ngùi xúc động xen lẫn tự hào về quá khứ vẻ vang của quân và dân của địa phương anh hùng, dân tộc anh hùng.

2. Thuyết vật linh, đền La Tiến và cây Đa thiêng

Trong truyền thống ăn quả nhớ người trồng cây, uống nước nhớ nguồn thuộc về đạo lý dân tộc, người dân Việt Nam không bao giờ quên ơn những người có công bảo vệ làng xóm quê hương đất nước. Cùng với cây đa bến nước sân đình, những gương anh hùng liệt sĩ vẫn còn được nhắc thường xuyên trong cuộc sống cộng đồng. Những thế hệ con cháu vẫn nhớ về tổ tiên, dù đã đi xa vào quá khứ - nhưng là quá khứ vẻ vang oanh liệt gắn cùng lịch sử chiến thắng của dân tộc nào dễ quên đâu? Bởi thế, trong niềm tin của người dân La Tiến, dù 1145 con người đã mất đi trong thời gian Pháp chiếm đóng ở làng, dù thể xác đã bị hoai hủy mất đi cùng sự tàn bạo của quân thù nhưng phần hồn phách của những người con trung kiên hy sinh vì quê hương đất nước vẫn còn đâu đây, vẫn chờ đợi sự luân hồi, đầu thai, chuyển sinh vào cõi khác.

Xung quanh địa điểm này, quá khứ vẫn còn đâu đây, lẩn khuất, vạn vật đều có hồn như tư duy của người Việt và tư duy của cả thế giới này: “Các mối liên hệ khi còn sống không phải bị tháo gỡ vì cái chết; ngược lại, các mối liên hệ kia, qua tôn giáo, được thần thánh hóa trở nên kiên vững hơn và trường cửu như việc thờ cúng tổ tiên” [1]. Và như thế, dù không chính thức được làm tang cho những người đã khuất nhưng những lễ giỗ tập thể cứ tự phát mà diễn ra, đâu cần ai nhắc nhở, đâu cần ai vận động vì đó là tấm chân tình của người sống dành cho người đã khuất với sự biết ơn. Ngôi đền dựng lên là kết quả tất yếu của nguyện vọng lòng dân có nguồn cội từ sâu xa truyền thống tín ngưỡng dân tộc.

Trong niềm tin dân gian, trước và sau thời điểm ngôi đền, bia di tích được dựng lên, những sinh hoạt tâm linh đã diễn ra trong tâm tưởng và trong thực hành của người dân ở những mức độ khác nhau. Tuy nhiên, khi di tích đã được thành hình, đã “có nơi có chốn” khang trang đẹp đẽ thì những sinh hoạt tâm linh, tín ngưỡng của người dân được thể hiện cụ thể, đều đặn và thành kính hơn. Chúng tôi đã nhận thấy các sinh hoạt tâm linh đã diễn ra và cần được tôn trọng, khuyến khích để ngày càng tốt hơn tại di tích bao gồm:

Thứ nhất: Về thần điện trong ngôi đền với trung tâm là nhang án thờ những vong linh chiến sĩ cách mạng, đồng chí đồng bào hy sinh tại địa điểm này. Nhang án liền kề thờ Đức Thánh Trần – vị tướng thống lĩnh toàn quân đã trải qua 3 cuộc chiến thắng quân xâm lược Mông – Nguyên khét tiếng thời nhà Trần làm vẻ vang truyền thống Đông A bách chiến bách thắng. Vị tướng quân đội tài ba ấy đã hóa Thánh Trần Triều, bước vào đời sống tín ngưỡng của dân tộc để thành người Cha tâm linh bảo vệ cho con dân được sức khỏe, trừ tai ách trong niềm tâm tưởng Sinh vi tướng, Tử vi thần, bảo ngã lê dân.

Giờ đây, lục thập hoa giáp đã trôi qua (60 năm) anh linh các anh hùng liệt sĩ, đồng bào đã an nghỉ trong lòng đất mẹ, trong lòng dòng sông quê hương và được siêu thoát, đúng như là nội dung câu đối trong đền:

Sống giết gian, trừ ác hết lòng cứu nước

Chết ban phúc, tiêu tai gắng sức phù dân.

  Từ sự mất mát, hy sinh vì nghĩa lớn, những sinh hoạt tín ngưỡng mới tại ngôi đền đã hình thành, như là, nghi lễ cầu siêu của Giáo hội Phật giáo, như là sự tham gia đại lễ của các con em những người đã khuất tại địa phương và khách hành hương cùng chính quyền vào các dịp lễ 27-7, rằm tháng 7, 22-12 hay tết nguyên đán là những sinh hoạt tâm linh vừa gắn với sự thờ cúng linh hồn trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, vừa gắn được với tín ngưỡng thờ Đức Thánh Trần Triều đã tích hợp vào di tích, vừa gắn với lịch sử chiến tranh cách mạng của dân tộc và triết lý từ bi hỉ xả của Phật giáo Việt Nam. Ngôi đền thiêng là ngôi đền của sự thờ phụng những linh hồn đã khuất được kết nối với truyền thống chống giặc ngoại xâm từ hào khí Đông A đến thời đại con cháu Hồ Chí Minh và được dẫn dắt đến cõi cực lạc của Địa Tạng Vương Bồ Tát trong khuôn viên di tích thiêng này.

Thứ hai: Hình ảnh cây đa có tuổi cây khoảng 200 năm, là cây được ghi vào sách “Cây cổ thụ Hưng Yên” nhưng trong tâm thức dân gian, đây là cây thiêng. Cây đa cậy thần, thần cậy cây đa.

Biểu tượng gốc đa La Tiến, gốc đa căm thù, gốc đa kỳ lạ… là những tên gọi hàm chứa những ý nghĩa thiêng liêng nhất người ta dành để nói về cây đa đang xum xuê tỏa bóng này. Các câu chuyện rất thực còn nhắc nơi cửa miệng người dân về việc cây đa trụ vững trong gió bão khi mà mấy chục nóc nhà bị bật bay năm 2008; Cây đa thiêng đã bảo vệ người dân khi cành mục rơi xuống nhưng không gây nguy hiểm cho người lớn, trẻ em đang chơi vui, nghỉ mát dưới gốc; hay là sự xuất hiện kỳ diệu của những đóa hoa nấm hình nải chuối, đài sen [2] chỉ mọc ra dưới gốc Đa dịp 27 tháng 7, đúng lúc chuẩn bị xây dựng lại bia căm thù ghi lại tội ác giặc Pháp với chiến sĩ, đồng bào ngay tại gốc đa cổ thụ..v.v…

Xưa nay, đa là cây điển hình của tín ngưỡng thờ cây. Cây cổ thụ là cây sinh mệnh [3]. Cây đa càng nhiều mấu, mắt, càng cổ kính thì cây càng huyền bí linh thiêng vì tư duy vạn vật hữu linh khiến nó trở thành nơi trú ngụ của nhiều kiếp đời đã qua.

Mới đây, hơn 60 năm qua đi hình ảnh tra tấn dã man, máu chảy đầu rơi đã lùi vào dĩ vãng, cây đã sống đời cây kiên cường với thời gian đã trở thành cây di sản tự hào trong khuôn viên rủ bóng che chở cho di tích thêm bề thế, linh thiêng. Tự hào truyền thống quê hương chắc chắn người dân sẽ ngày càng trân trọng giá trị cây đa bền bỉ chứng kiến lịch sử quê hương đổi mới theo chiều dài năm tháng với khói hương tưởng niệm ngan ngát tỏa ra từ đền và đài tưởng niệm này.

Nơi đây, điểm sinh hoạt tâm linh mới sẽ còn thu hút nhiều hoạt động cộng đồng ý nghĩa khác như là nơi giáo dục lòng yêu quê hương đất nước cho thế hệ trẻ.

Nhân kỷ niệm 185 năm thành lập tỉnh Hưng Yên (1831 - 2016), 75 năm thành lập Đảng bộ tỉnh (1941 - 2016) và 20 năm tái lập tỉnh (1/1997 - 1/2017), tối 10-12-2016, tại Di tích lịch sử Quốc gia cây đa và đền La Tiến đã diễn ra đêm giao lưu nghệ thuật với tên gọi Lời thề La Tiến đầy xúc động [4].

3. Tạm kết

Như bao làng quê Việt đã trải qua chiến tranh khốc liệt thời chống Pháp và chống Mỹ, người dân xã Nguyên Hòa đã có những động thái thiết thực, cụ thể nhằm tưởng nhớ những người đã khuất tại địa phương mình. Về bản chất, đối mặt với cái chết đơn lẻ và cái chết mang tính tập thể lên tới con số ngàn người như ở thôn La Tiến là sự kiện quá khốc liệt, gây choáng váng, sốc tập thể cho những người còn sống. Dù cho như bao người dân quê khác, họ được tôi luyện để có thái độ bình thản trước cái chết – nhưng là những cái chết  tốt -  tức là chết do tuổi già (thậm chí nông thôn Bắc Bộ khi người chết ở độ tuổi thập cổ lai hy trở lên, con cháu còn tổ chức đốt pháo vì chết trẻ làm ma, chết già làm hội), còn ở đây, phải thẳng thắn nhìn nhận là những cái chết của đồng chí, đồng bào đều xảy ra trong đau đớn vì đòn thù nên nỗi buồn đau, thương tiếc dành cho họ thật sâu sắc. Tư duy nhị nguyên và tư duy vạn vật hữu linh đã khiến niềm tin  con người chết đi là chấm dứt sự sống hiện sinh nhưng sẽ bắt đầu một sự sống trong tâm tưởng. Tư duy nhị nguyên đầy mâu thuẫn mất – còn về cái chết của con người đã chi phối ứng xử của những người còn sống ngày hôm nay tưởng niệm về người xưa qua những ứng xử văn hóa có sự cộng tác giữa các tổ chức quan phương và phi quan phương ở La Tiến.

Thế nên, những nghi lễ tự phát gắn với lễ giỗ những người đã khuất thuộc về tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, sau này tích hợp với niềm tin vạn vật hữu linh và truyền thống uống nước nhớ nguồn và ảnh hưởng văn hóa Phật giáo hướng tới cõi Niết Bàn nhờ sự tiếp dẫn linh hồn của Địa tạng vương Bồ tát, Đức Phật A Di Đà mà di tích đền La Tiến được dựng lên như một thiết chế thiêng, như một bàn thờ chung cho những người con đã hy sinh cho vùng đất quê hương. Di tích thiêng sẽ thiêng hơn nhờ kết hợp với các cảnh quan thiêng (Bãi Quạ, Bến sông), cây Đa thiêng, các câu chuyện thiêng và các nghi lễ thiêng được thực hành thường xuyên tại đó.

Những hình thức sinh hoạt thiêng đã diễn ra trước đây và hiện nay do chính quyền và người dân La Tiến thực hiện đều đáng khuyến khích bởi lẽ nó không chỉ gắn với lịch sử quân sự và chiến tranh Việt Nam và còn là lòng dân khi hướng đến sự biết ơn và niềm tin thiêng về lực lượng đông đảo những người con quê hương đã hóa thành thần trong niềm tâm tưởng dân gian như nét văn hóa truyền thống bao đời ở nước ta.

Tóm lại: Có thể khái quát nét văn hóa đặc sắc của quê hương La Tiến xã Nguyên Hòa tỉnh Hưng Yên là di tích lịch sử cách mạng cấp quốc gia bao gồm:

Địa điểm La Tiến → đền thiêng, cây thiêng → nơi sinh hoạt cộng đồng.

Người La Tiến (và lân cận) vì nước quên thân → được thờ cúng, tôn vinh → tích hợp vào hệ thống nhân thần đất Việt.

Đất thiêng và Người thiêng → địa điểm thu hút tâm linh, có khả năng phát huy giá trị lịch sử - văn hóa vùng đất và giáo dục thế hệ trẻ cao.

Quá trình thiêng hóa Đất và Người ở địa phương này là quá trình tích hợp rất lâu dài từ trong lịch sử theo quy luật địa linh sinh nhân kiệt. Cùng với di tích ở địa phương, các sinh hoạt tín ngưỡng, tâm linh đã và đang thực hành tại đây chắc chắn sẽ còn là điểm sáng văn hóa để người dân ghi nhớ và tự hào về truyền thống văn hóa quê hương Hưng Yên trên con đường kiếm tìm Hạnh Phúc, Bình an và Phát triển./.

PGS.TS Phạm Lan Oanh

Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam

[1] Lesopold Michel Cadière (2006),  Văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng Việt Nam dưới nhãn quan học giả L. Cadière, Đỗ Trinh Huệ biên khảo, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr 160.